TYBETAŃSKIE POGRANICZE
Dom Samphela był świątynią tybetańskiego oporu wobec chińskich rządów. Dwuizbowe mieszkanie tkwiło wciśnięte w rząd podobnych budynków przy niebrukowanej alejce u stóp chroniącego je przed wiatrem klasztoru w Litang. Jeden pokój został przeznaczony na modlitwy, drugi zaś mieścił salon, kuchnię i sypialnię Samphela, jego matki oraz dwóch braci, gdy akurat byli w okolicy. Na zewnątrz w niewielkim ogródku stał talerz anteny satelitarnej, który powoli pokrywał się rdzą. Przysiadłem na niskim stołku naprzeciwko jego mamy, uśmiechniętej, tęgiej, krótko ostrzyżonej kobiety, która bez ustanku obracała młynkiem modlitewnym ściskanym w lewej dłoni. Samphel, wysoki i barczysty w szkarłatnej mnisiej szacie, usiadł obok mnie. Telewizor ustawiony na odbiór tybetańskiego programu Radia Wolna Azja pomrukiwał łagodnie w tle. Na przeciwległej ścianie wisiały obok siebie portrety Dalajlamy i poprzedniego Panczenlamy, drugiego najważniejszego mnicha w Tybecie. Niemal wszyscy Tybetańczycy odmawiają uznania obecnego Panczenlamy, mianowanego przez KPCh po uprzednim zanegowaniu wyboru sześciolatka, w którym Dalajlama rozpoznał kolejną inkarnację panczena. Trzy dni po tym, jak chłopiec został wskazany przez Dalajlamę w maju 1995 roku, zabrały go chińskie władze i od tego czasu nikt go nie widział. „Siedzi w areszcie” – stwierdził Samphel, łącząc nadgarstki w geście oznaczającym zakucie w kajdanki. Jego zastępca mieszka w Pekinie i od czasu do czasu składa odgórnie reżyserowane wizyty w Tybecie, podczas których niezmiennie wychwala swobodę religijną, jaką cieszą się Tybetańczycy pod łaskawymi rządami KPCh.

W Litang mało jest oznak tej tolerancji. „Musimy chować portrety i antenę satelitarną, gdy policja przyjeżdża kontrolować nasze domy – powiedział mi Samphel. – To samo robią w klasztorze na górze”. Jeszcze tego samego dnia osłupiałem, widząc niemal naturalnych rozmiarów fotografię Dalajlamy w sali modlitewnej klasztoru w Litang. Stała oparta obok pustego tronu, jaki czeka w każdym klasztorze w Tybecie na wypadek, gdyby Dalajlama jednak wrócił z pobytu na uchodźstwie w Dharamsali na północy Indii.

Każdy Tybetańczyk może zostać zaaresztowany za samo posiadanie zdjęcia Dalajlamy. Gdyby wyszło na jaw, że w klasztorze wystawione jest takowe zdjęcie, starsi lamowie najprawdopodobniej by zniknęli, a pozostałych sześciuset mnichów skierowano by na kolejne zajęcia reedukacyjne, w których muszą uczestniczyć regularnie na polecenie KPCh. Słuchanie Radia Wolna Azja, aby zapoznać się z najnowszymi wiadomościami na temat działalności Dalajlamy albo oświadczeniami rządu tybetańskiego na uchodźstwie, też jest karalne. Ale wielu policjantów w Litang to Tybetańczycy i podejrzewałem, że klasztor jest ostrzegany o każdej planowanej kontroli.

„Jada pan campa?” – spytał Samphel. Podał mi papierowy kubek wypełniony w połowie mąką jęczmienną, podstawowym pożywieniem Tybetańczyków. Wlał do środka trochę herbaty z masłem jaczym – dla wielu Tybetańczyków źródłem mięsa i mleka są właśnie jaki, a nie krowy – a ja za pomocą pałeczki ubiłem zawartość kubka, aż stała się lepką masą o konsystencji owsianki i tym samym nadawała się do skonsumowania. Zjedliśmy ją z gori, gumowatymi tybetańskimi plackami, popijając wszystko gorącą wodą. Odżywianie się samą campa szybko staje się nużące. Ale ostatni raz jadłem ją w restauracji w Pekinie, w której tybetańskie tancerki krążyły wokół stolików, a gośćmi byli w większości cudzoziemcy i Hanowie. W Litang smakowała lepiej.

Podczas posiłku Samphel opowiedział mi o swoim życiu. Miał dziewiętnaście lat i był studiującym mnichem. „Pragnę nauczać historii Tybetu i języka tybetańskiego w klasztorze” – powiedział. Posługując się mieszanką łamanej angielszczyzny i znośnego chińskiego,  wyznał mi, jak bardzo cieszy go rozmowa z obcokrajowcem. „Zazdroszczę panu stylu życia i tego, że może pan swobodnie mówić w swoim ojczystym języku”. Jak wszyscy jego rówieśnicy w Chinach, Samphel uczęszczał wcześniej do szkoły, w której językiem wykładowym był chiński, ale jego język ojczysty to tybetański. Spytał, czy poznałem Dalajlamę albo byłem w Dharamsali. „Mieszka tam jeden z moich braci” – dodał. Jego bracia też byli mnichami.

Wyjął zdjęcie, które bardzo sobie cenił, zrobione na placu Barkhor w centrum Lhasy, stolicy Tybetu. W dżinsach i koszulce z krótkim rękawem, szeroko uśmiechnięty, Samphel wyglądał jak beztroski nastolatek na wakacjach, a nie poważny mnich, który siedział teraz koło mnie. Zastanowiło mnie, że jest ubrany po cywilnemu, a nie w klasztorne szaty. „Chińczykom nie podoba się, gdy mnisi jeżdżą do Tybetu. Musiałem pojechać w zwykłym ubraniu” – wyjaśnił.

Był to jedyny raz, kiedy Samphel odwiedził terytorium, które jest przez Chiny określane jako Tybet. Oficjalnie jego miasto rodzinne, Litang, leży na dalekim zachodzie prowincji Syczuan. Obowiązująca granica z Tybetem przebiega sto sześćdziesiąt kilometrów stąd, za połaciami trawy i górami okalającymi miasto. Nie zmienia to faktu, że i tu sięga Wyżyna Tybetańska, dach świata, którego obszar to niemal dwa i pół miliona kilometrów kwadratowych terenów ciągnących się we wszystkich możliwych kierunkach – Litang jest położony powyżej czterech tysięcy metrów nad poziomem morza. Przyjechałem z leżącego znacznie niżej Chengdu, które jest stolicą Syczuanu, a z powodu nagłej zmiany wysokości miałem bóle głowy i z trudem łapałem rozrzedzone powietrze.

Dla tybetańskiego rządu na uchodźstwie w Dharamsali oraz jego licznych zagranicznych stronników powierzchnia Tybetu jest znacznie większa od tej wyznaczonej dzisiejszymi granicami i obejmuje część sąsiadujących prowincji Qinghai i Gansu na północnym  wschodzie, Syczuan na wschodzie i Junnan na południowym wschodzie. Dla nich wiążące są granice Tybetu obowiązujące w 1914 roku, wedle których jego terytorium jest niemal dwukrotnie większe od tego uznawanego obecnie przez Pekin. W ich obrębie znajdują się ziemie leżące w sąsiednich prowincjach, w tym Litang, które historycznie przynależą do Amdo i Kham, wymawianego „Cham” – dwóch spośród czterech regionów, z których składa się Tybet. Te tereny przygraniczne określa się mianem tybetańskich prefektur  autonomicznych, w odróżnieniu od samego Tybetu, który ma status regionu autonomicznego, podobnie jak Sinciang. Owe prefektury są zamieszkane w przeważającej większości przez Tybetańczyków. Jest ich tam tak wielu – około trzech milionów – że pod względem liczebności przewyższają liczącą 2,7 miliona ludzi populację Tybetańczyków żyjących w Tybecie. Kolejne sto pięćdziesiąt tysięcy Tybetańczyków przebywa na uchodźstwie, głównie w Indiach i Nepalu.